Η παρουσία του Aedes albopictus (Ασιατικό κουνούπι τίγρης) στην Ελλάδα

Περίληψη

Το Aedes (Stegomyia) albopictus (κν. Ασιατικό κουνούπι τίγρης), είναι ένα χωροκατακτητικό είδος κουνουπιού υγειονομικής σημασίας, που έχει πλέον εγκατασταθεί στην Ελλάδα. Καταγράφηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στην Κέρκυρα και τη Θεσπρωτία τη διετία 2003-2004. Στο άρθρο που ακολουθεί δίνονται βασικές πληροφορίες για το συγκεκριμένο είδος κουνουπιού, τη βιοοικολογία του, την υγειονομική του σημασία και την εξάπλωσή του, ενώ περιγράφονται και οι δυνατότητες πληθυσμιακής παρακολούθησής του. Επιπλέον, παρουσιάζεται με τη βοήθεια θεματικών χαρτών η παρουσία του στην Ελλάδα, όπως καταγράφηκε από δείγματα που αποστέλλονταν στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο και στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, απευθείας ή μέσω του Κέντρο Ελέγχου & Πρόληψης Νοσημάτων. Επιπλέον, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα από την ανάλυση ερωτηματολογίων που μοιράστηκαν σε όλες τις εταιρείες που εκτελούν προγράμματα διαχείρισης κουνουπιών στην Ελλάδα. Τέλος, παρουσιάζονται θεματικοί χάρτες στους οποίους παρουσιάζεται η όχληση για τον Ν. Αττικής τόσο κατά τη διάρκεια της ημέρας όσο και κατά τη διάρκεια της νύχτας, όπως προέκυψε από έρευνα που διεξήχθη στα πλαίσια του έργου LIFE CONOPS (www.conops.gr).

Βιοοικολογία και Υγειονομική σημασία

Το Aedes (Stegomyia) albopictus (Skuse 1895) ή «Ασιατικό κουνούπι τίγρης» (Asian tiger mosquito) θεωρείται είδος κουνουπιού που κατάγεται από την Ανατολική Ασία και προκαλεί έντονη ενόχληση (Βογιατζόγλου-Σαμανίδου 2011). Πρόκειται για ένα είδους κουνουπιού, που φέρει λευκά λέπια ως ενήλικο, υπό μορφή λευκής γραμμής, στη ραχιαία πλευρά του θώρακα (Σαββοπούλου-Σουλτάνη κ.α. 2011). Τα ενήλικα είναι σχετικά μικρά σε μέγεθος, με ασπρόμαυρο χρωματισμό, ενώ κατά την αναγνώριση μπορεί εύκολα να γίνει σύγχυση με το συγγενές γένος – είδος Aedes cretinus, το οποίο έχει καταγραφεί στην Ελλάδα και την Τουρκία (ECDC 2015). Αναπτύσσει πολλές γενιές το έτος, τρεφόμενο κυρίως με ανθρώπινο αίμα, αλλά και με αίμα θηλαστικών και πτηνών. Τα ωά του αντέχουν στην ξηρασία, ενώ οι προνύμφες του μπορούν να αναπτυχθούν ακόμα και σε μικρές υδάτινες εστίες, όπως δοχεία, κοιλότητες δένδρων ή ελαστικά οχημάτων. Τέλος, τα ενήλικα θηλυκά τσιμπούν κατά τη διάρκεια της ημέρας τους ξενιστές για λήψη αίματος (Βογιατζόγλου-Σαμανίδου 2011). To εύρος πτήσης των θηλυκών είναι γύρω στα 200 μέτρα.

Το Ae. albopictus είναι διαβιβαστής του ιού του Δάγκειου πυρετού, του ιού Chikungunya και της διλοφιλάριας του σκύλου, Dirofilaria immitis. Επίσης, στο εργαστήριο εμφανίζεται να είναι ικανό για τη διαβίβαση τουλάχιστον 22 ειδών αρμποϊών (Becker et al. 2010; Γιατρόπουλος 2013).

Παγκόσμια Εξάπλωση του Aedes albopictus

To συγκεκριμένο είδος κουνουπιού έχει επεκταθεί σε πολλές χώρες του κόσμου. Ευνοούμενο από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, ειδικότερα από το εμπόριο μεταχειρισμένων ελαστικών οχημάτων και καλλωπιστικών φυτών ‘lucky bamboo’, βρίσκεται στον κατάλογο με τους 100 κορυφαίους χωροκατακτητικούς οργανισμούς παγκοσμίως (ECDC 2015). Επίσης, χαρακτηρίζεται από μεγάλη οικολογική προσαρμοστικότητα, που του προσδίδει και την ιδιότητα του «χωροκατακτητικού είδους» (invasive species) με ικανότητα να επεκτείνεται σε νέες περιοχές, ακόμα και σε πιο ψυχρά κλίματα (ECDC 2015). Σύμφωνα με χάρτες επικινδυνότητας, το «κουνούπι-τίγρης» εμφανίζεται στο μέλλον να επεκτείνεται και σε νέες περιοχές (ECDC 2015).

Η πρώτη καταγραφή του Ae. albopictus στην Ευρώπη έγινε στην Αλβανία το 1979 (Σαββοπούλου κ.α. 2011). Έκτοτε έχει επεκταθεί και σε άλλες χώρες, όπως την Ιταλία, την Ελλάδα, τη Γαλλία και τη Γερμανία (ECDC 2015).

Τρόποι πληθυσμιακής παρακολούθησης του Aedes albopictus

Σύμφωνα με το Τεχνικό Δελτίο του ECDC (2012) προτείνεται συγκεκριμένο πρωτόκολλο που πρέπει να εφαρμόζεται για τις δειγματοληψίες χωροκατακτητικών ειδών κουνουπιών (invasive mosquito species). Οι δειγματοληψίες αφορούν τόσο τα υδρόβια στάδια όσο και τα ενήλικα κουνούπια.

Βασική μέθοδος συλλογής των ωών του «κουνουπιού-τίγρης» είναι οι παγίδες ωοθεσίας (ovitraps), οι οποίες αποτελούνται από μικρά, μαύρα δοχεία, τα οποία γεμίζονται με νερό μέχρι τη μέση και περιέχουν υπόστρωμα ωοθεσίας. Μετά από λίγες ημέρες τα υποστρώματα ωοθεσίας συλλέγονται και μεταφέρονται στο εργαστήριο για την εκκόλαψη των ωών και την εκτροφή των προνυμφών έως το στάδιο του ακμαίου.

Στις μεθόδους συλλογής υδρόβιων σταδίων περιλαμβάνεται η χρήση προνυμφοσυλλέκτη (dipper), ενώ οι προνύμφες και οι νύμφες που συλλέγονται τοποθετούνται σε ειδικά δοχεία ή πλαστικά σακουλάκια με κατάλληλη σήμανση εξωτερικά.

Σε ό,τι αφορά τη σύλληψη των ενήλικων κουνουπιών, υπάρχει η μέθοδος χρήσης παγίδων, με ή χωρίς προσελκυστικό (π.χ. διοξείδιο του άνθρακα ή γαλακτικό οξύ). Τέτοιες παγίδες είναι, για παράδειγμα, οι BG-Sentinel, Mosquito Magnet και Gravid trap. Άλλες μέθοδοι σύλληψης ενηλίκων κουνουπιών μπορεί να είναι τα λεγόμενα “human bait collections”, όπου με τη βοήθεια αναρροφητή (aspirator) συλλαμβάνονται τα ενήλικα θηλυκά κατά την προσπάθειά τους να τσιμπήσουν έναν άνθρωπο-δόλωμα, ο οποίος εκτίθεται για ορισμένο χρονικό διάστημα.

Η αναγνώριση των ενηλίκων κουνουπιών ή και των προνυμφών 4^ης ηλικίας μπορεί να γίνει με διχοτομικές κλείδες, περιγραφές και επιστημονικά συγγράμματα. Τέλος, για την αναγνώριση του Ae. albopictus προτείνονται και μοριακές μέθοδοι .

Η παρουσία του Aedes albopictus στην Ελλάδα

Το Ασιατικό κουνούπι τίγρης στην Ελλάδα εντοπίστηκε για πρώτη φορά στην Κέρκυρα και τη Θεσπρωτία από τους Samanidou-Voyadjoglou et al. (2005) τη διετία 2003-2004. Έκτοτε το «κουνούπι-τίγρης» έχει εντοπιστεί και σε άλλες περιοχές της χώρας, όπως στην Κεντρική Μακεδονία, την Πελοπόννησο και την Αττική (Giatropoulos et al. 2012a; Giatropoulos et al. 2012b). Στην παρούσα μελέτη, έγινε προσπάθεια να επικαιροποιηθούν οι ήδη υπάρχοντες χάρτες που καταγράφουν την παρουσία του Ae. albopictus στην Ελλάδα. Η νέα καταγραφή έλαβε υπόψη της, σε επίπεδο νομού, δείγματα που αποστέλλονταν στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο και στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, απευθείας ή μέσω του Κέντρο Ελέγχου & Πρόληψης Νοσημάτων. Τα αποτελέσματα απεικονίζονται στην Εικόνα 1, όπου με κόκκινο χρώμα απεικονίζονται οι νομοί στους οποίους έχει γίνει η καταγραφή του συγκεκριμένου κουνουπιού, δηλαδή οι νομοί της χώρας από τους οποίους ελήφθησαν ή στάλθηκαν τα δείγματα προς τους τρεις δημόσιους φορείς και επιβεβαιώθηκε η παρουσία του συγκεκριμένου κουνουπιού. Οι περιοχές της Ελλάδας οι οποίες έχουν μελετηθεί με παγίδες ωοθεσίας αλλά δεν επιβεβαιώθηκε η παρουσία του Ασιατικού κουνουπιού τίγρης απεικονίζονται με πράσινο. Οι νομοί από τους οποίους δεν έχουν ληφθεί ή σταλθεί δείγματα και άρα δεν υπάρχουν επίσημα δεδομένα εμφανίζονται με γκρι χρώμα. Τέλος, ιδιαίτερα για το Ν. Χανίων η απεικόνιση είναι χρώματος πορτοκαλί μιας και αφορά σε ένα μόνο δείγμα ακμαίου.

Εικόνα 1: Εμφάνιση του Aedes albopictus βάσει επίσημων δειγμάτων που αποστέλλονταν στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο (ΜΦΙ) και στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ), απευθείας ή μέσω του Κέντρο Ελέγχου & Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕΕΛΠΝΟ)

Παράλληλα έγινε και προσπάθεια να καταγραφούν όποια διαθέσιμα δεδομένα υπήρχαν από τις εταιρείες που εκτελούν προγράμματα διαχείρισης κουνουπιών σε όλη τη χώρα. Σε αυτή την εντομολογική μελέτη έγινε η χαρτογραφική αποτύπωση της παρουσίας του Ae. albopictus στην Ελλάδα, βάσει των αποτελεσμάτων ενός ερωτηματολογίου που μοιράστηκε σε όλες τις εταιρείες που εκτελούν προγράμματα διαχείρισης κουνουπιών. Το ερωτηματολόγιο είχε σχεδιαστεί έτσι ώστε να μπορεί να συγκεντρώσει πληροφορίες που αφορούσαν στην περιοχή ευθύνης τους (νομούς).

Εικόνα 2: Εμφάνιση του Aedes albopictus σύμφωνα με τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων που διανεμήθηκαν σε εταιρείες που εκτελούν προγράμματα διαχείρισης κουνουπιών

Στην Εικόνα 2, εμφανίζονται όλοι οι νομοί της Ελλάδος όπου οι εταιρείες καταπολέμησης κουνουπιών έχουν εντοπίσει το Ae. albopictus (κόκκινο χρώμα). Με πράσινο χρώμα, παρουσιάζονται οι νομοί της χώρας για τους οποίους οι εταιρείες που εκτελούν προγράμματα διαχείρισης κουνουπιών δεν ανέφεραν ότι έχουν εντοπίσει το συγκεκριμένο κουνούπι.

Ερωτηματολόγια με θέμα την καταγραφή της όχλησης για το Νομό Αττικής

Στο πλαίσιο του έργου LIFE CONOPS το οποίο μελετά τις επιπτώσεις του Ασιατικού κουνουπιού τίγρης στην Ελλάδα και την Ιταλία έγινε η διανομή ενός ερωτηματολογίου που ως στόχο είχε την καταγραφή της όχλησης που προκαλούν τα κουνούπια. Η έρευνα εστιάστηκε μόνο στον Νομό Αττικής και ως εκ τούτου στην Εικόνα 3 παρουσιάζεται το μέσο επίπεδο όχλησης ανά δήμο της Αττικής τόσο κατά τη διάρκεια της ημέρας όσο και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το Ασιατικό κουνούπι τίγρης δραστηριοποιείται κατά τη διάρκεια της ημέρας. Για τον λόγο αυτό έγινε προσπάθεια να καταγραφούν δεδομένα όχλησης τόσο κατά τη διάρκεια της ημέρας όσο και κατά τη διάρκεια της νύχτας.

Εικόνα 3: Μέσο επίπεδο όχλησης ανά δήμο στο Νομό Αττικής κατά τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας

Από τους χάρτες που σχεδιάστηκαν, φαίνεται ότι τα επίπεδα όχλησης κατά τη διάρκεια της ημέρας είναι μεγαλύτερα στους Δήμους Μάνδρας, Βύρωνα και Ταύρου-Μοσχάτου. Στις περιοχές αυτές υπάρχουν ανοικτοί υδάτινοι όγκοι (πχ ποτάμια, ρέματα κτλ) και πιθανότατα αποτελούν εστίες ανάπτυξης κουνουπιών. Κατά τη διάρκεια της νύχτας το επίπεδο όχλησης στους Δήμους Μάνδρας και Βύρωνα μειώνεται, ωστόσο είναι ιδιαίτερα αυξημένο στους Δήμους Παλαιού Φαλήρου και Φιλοθέης-Ψυχικού. Στο Δήμο Ταύρου-Μοσχάτου το επίπεδο όχλησης εξακολουθεί να είναι αυξημένο και κατά τη διάρκεια της νύχτας.

Συμπεράσματα

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι όλες οι προαναφερόμενες μελέτες αφορούσαν τη χρονική περίοδο έως και το 2014 και δεν έχουν συμπεριληφθεί δείγματα για το πρώτο και δεύτερο τρίμηνο του 2015.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από τις εταιρείες που εκτελούν προγράμματα διαχείρισης κουνουπιών, αν και είναι σε πολλές περιπτώσεις ενδεικτικά, θα πρέπει να αξιοποιηθούν καθώς οι περιοχές στις οποίες εμφανίζεται το συγκεκριμένο κουνούπι χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση κυρίως με την εγκατάσταση ενός δικτύου παγίδων ωοθεσίας.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκύπτει από τα δεδομένα για το Ν. Έβρου, ως σύνορο με την Τουρκία αλλά και την Κρήτη, όπου από τα ευρήματα δεν είναι δυνατόν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα.

Ειδικά για τον Νομό Αττικής οι χάρτες με τα επίπεδα όχλησης κατά τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας, δείχνουν ότι οι περιοχές απ’ όπου παρατηρείται η ύπαρξη ανοικτών υδάτινων όγκων (πχ ποτάμια, ρέματα κτλ) εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα όχλησης σε σχέση με τους υπόλοιπους δήμους του νομού Αττικής.

Συμπερασματικά καταλήγουμε ότι από τους χάρτες προέκυψε η ανάγκη μιας συντονισμένης εντομολογικής έρευνας για το Ασιατικό κουνούπι τίγρης, προκειμένου να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για τη χωρική κατανομή του στη χώρα μας.

Ευχαριστίες

Η μελέτη αυτή έγινε στο πλαίσιο του έργου LIFE CONOPS Development & demonstration of management plans against -the climate change enhanced- invasive mosquitoes in South Europe (LIFE CONOPS – LIFE12 ENV/GR/000466), που συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (www.conops.gr, http://ec.europa.eu/environment/life/ind​ex.htm). Οι συγγραφείς εκφράζουν τις ευχαριστίες τους στις εταιρείες που εκτελούν προγράμματα διαχείρισης κουνουπιών και που συμμετείχαν με μεγάλη προθυμία στην έρευνα που διεξήχθη καθώς επίσης και στο Κέντρο Ελέγχου & Πρόληψης Νοσημάτων για τα στοιχεία που παρείχε σχετικά με την εμφάνιση του Aedes albopictus.

Βιβλιογραφία

Βογιατζόγλου-Σαμανίδου Α (2011) Τα κουνούπια της Ελλάδας. Μορφολογία, Βιολογία, Δημόσια Υγεία, Κλείδες προσδιορισμού, Αντιμετώπιση. Εκδόσεις Αγροτύπος, Αθήνα

Γιατρόπουλος Α (2013) Υγειονομική σημασία του Ασιατικού κουνουπιού τίγρης. http://www.conops.gr/public-health-tiger/

Σαββοπούλου-Σουλτάνη Μ, Ανδρεάδης Α, Σουλτάνη-Ζουρουλίδη Χ (2011) Έντομα και άλλα αρθρόποδα υγειονομικής σημασίας (Βιολογία, Οικολογία, Αντιμετώπιση). Εκδόσεις Publish City, Θεσσαλονίκη

Becker N, Petrić D, Zgomba M, Boase C, Madon M, Dahl C, Kaiser A (2010) Mosquitoes and their control. 2^nd edition. Springer

ECDC (2015) http://ecdc.europa.eu/en/healthtopics/vectors/mosquitoes/Pages/aedes-albopictus.aspx

ECDC (2012) Technical report. Guidelines for the surveillance of invasive mosquitoes in Europe. Stockholm

Giatropoulos A, Emmanouel N, Koliopoulos G, Michaelakis A (2012a) A study on distribution and seasonal abundance of Aedes albopictus (Diptera: Culicidae) population in Athens, Greece. J Med Entomol 49(2):262-9

Giatropoulos AK, Michaelakis AN, Koliopoulos GTh, Pontikakos CM (2012b) Records of Aedes albopictus and Aedes cretinus (Diptera: Culicidae) in Greece from 2009 to 2011. Hellenic Plant Protection Journal 5: 49-56

Samanidou-Voyadjoglou A, Patsoula E, Spanakos G, Vakalis NC (2005) Confirmation of Aedes albopictus (Skuse) (Diptera: Culicidae) in Greece. European Mosquito Bulletin 19: 10-12

Προτεινόμενοι ιστότοποι

www.conops.gr

www.keelpno.gr

http://www.nsph.gr/

Πηγή: ΚΕΕΛΠΝΟ